Wat is een cultuurshock?

Het begrip “cultuurshock” is over de jaren in allerlei verschillende definities en perspectieven gebruikt, dus laten we eerst eens ophelderen wat we verstaan onder cultuurshock – wat is een cultuurshock en wat niet.

• Ten eerste is een “cultuurshock” geen eigenschap van een migrant, of iemand van een andere cultuur ”cultureel ander”. De shock is altijd relationeel en ontstaat vanuit de verbinding van twee of meer mensen die verschillende manieren van denken hebben over de wereld of anders in de wereld staan.
• Hoewel we het “shock” noemen, betekent dat niet dat er altijd iets groots of dramatisch aan de hand is. Het kan ook heel subtiel zijn. Eigenlijk hebben we juist liever dat het voorval niet al te dramatisch is. Extreem gewelddadige gebeurtenissen bijvoorbeeld, vallen buiten de definitie van cultuurshock en kunnen waarschijnlijk beter met andere methoden worden behandeld.

We werken dus graag met de definitie en aanpak van Margalit Cohen-Emerique. Zij definieert cultuurshock als…

”… een interactie met een persoon of voorwerp uit een andere cultuur, zich afspelend in een bepaalde ruimte en tijd, die negatieve of positieve cognitieve en affectieve reacties uitlokt, een gevoel van verlies van referentiekaders teweegbrengt en/of een negatieve representatie van onszelf en gevoel van gebrek aan goedkeuring dat kan leiden tot ongemak en boosheid.” (Cohen-Emerique 2011) 

Hoe kun je werken met cultuurshocks ?

Het ervaren van cultuurshocks kan stereotypen en vooroordelen versterken. Aan de andere kant kan het ook een krachtige leerervaring bieden, vooral als we niet direct toegeven aan het dwingende gevoel om de situatie snel af te handelen en te vergeten, maar juist gaan nadenken over wat er achter zou kunnen zitten.

Om van een cultuurshock een leerervaring te maken, moeten we de situatie verder ontrafelen, zorgvuldig onderzoeken wat er achter zit, wat de daadwerkelijke oorzaak was en wat de redenen zijn voor de emotionele reactie die er teweegbracht werd. De methode die we voorstellen is gebaseerd op het bekende idee “it takes two to tango”: de shock ontstaat omdat de hoofdrolspelers op verschillende manieren over de wereld denken of de wereld anders ervaren. De subjectieve emotionele reactie van de persoon die de shock ervaart is altijd een indicatie van wat voor hem of haar belangrijk is, het werpt meer licht op normen, waarden en opvattingen die belangrijk zijn voor iemand. Een voorbeeld van zo’n analyse vind je in onze Verzameling critical incidents

Al met al leren we bij een cultuurshock over de andere cultuur, maar zeker ook over onze eigen cultuur. Bovendien helpt het verkennen van wat de meest voorkomende thema’s zijn bij cultuurshocks – of critical incidents  – ons om bepaalde gevoelige zones te ontsluieren. Zulke zones zijn culturele domeinen die van bijzonder belang zijn en gemakkelijk een bron van spanning kunnen vormen bij interculturele contacten.  Als je door onze Verzameling critical incidents,

scrollt, zie je dat de incidenten zijn ingedeeld in zes van dit soort gevoelige zones: relatie tot groepen, relatie tot elkaar, relatie tot autoriteit en macht, opvattingen over wat privé en wat openbaar is, gender en professionele identiteit.

Als je een van die incidents opent, zal je erachter komen dat de analyse in een vreemde vorm is gegoten. Dat is niet toevallig.

IJSBERGEN EN CULTUURSHOCKS

IJsbergen zijn waarschijnlijk de favoriete metafoor van interculturele trainers, en wel met een goede reden: ze weten een fundamentele waarheid te vatten over de “aard (nature) van cultuur”.

Denk hier eens over na: waar je ook bent, je wordt omringd door tekenen van cultuur. Kijk maar eens rond; je zit waarschijnlijk met je gezicht naar een computer gericht, zittend op een stoel, binnen een gebouwde omgeving, een kamer, je bent waarschijnlijk op een bepaalde manier gekleed. Om je heen zijn er wellicht decoraties, boeken, afbeeldingen, herinneringen. Al deze zaken zijn waarneembaar, zichtbaar: ze vormen het zichtbare deel van de ijsberg boven het wateroppervlak. Maar om ze volledig te begrijpen moeten we een grotere lading waarden, normen en opvattingen aanspreken die werkelijk betekenis geven aan deze culturele manifestaties. Deze zijn, net als het verborgen deel van de ijsberg, meestal onzichtbaar voor ons.

Bij intercultureel contact kunnen misverstanden en conflicten ontstaan, omdat we verschillende betekenissen en belang hechten aan hetzelfde zichtbare element. Meestal zijn we ons niet eens bewust van de verborgen betekenissen van onze eigen culturele referenties, laat staan die van andere culturen. We nemen echter wel onze eigen modellen als maatstaf, en gaan ervan uit dat anderen hetzelfde uitgangspunt hebben. Maar dat hoeft helemaal niet per so zo te zijn. Een kus op de wang kan, in de ene context een teken van beleefdheid naar een collega zijn en in een andere context een teken van opdringerigheid en intimidatie.

In de meeste interculturele interacties ontmoeten twee ijsbergen elkaar: twee verschillende paketten met normen en waarden, en soms botsen die met elkaar. Juist om dit idee zichtbaar te maken presenteren we de critical incidents door twee afzonderlijke ijsbergen van de hoofdrolspelers te tonen: de persoon die ons vertelde over het shock-voorval en de persoon (personen) die het heeft (hebben) uitgelokt.  Hoewel ijsbergen een dramatisch tintje lijken te geven aan het idee van “cultuurshock”, willen we toch een optimistische boodschap meegeven via deze metafoor: zichtbaarheid geven aan verborgen waarden en normen maakt de situatie niet erger, maar het is eigenlijk een eerste stap om oplossingen uit te werken.